Абайдың үшінші қара сөзі - Абайдың қара сөздерінен толықтай мойыншақ сөйлемдер

Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғынының себебі не? Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады.

Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым - солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді. Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айырылған және біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек - әр қазақтың ойы осы.

Осылар біріне бірі достық ойлай ала ма? Кедей көп болса, ақысы кем болар еді, малдан айырылғандар көбейсе, қыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, әуелде ішімізбен қас сағындық. Әрі-беріден соң сыртымызға шықты, жауластық, дауластық, партияластық. Осындай қастарға сөзім өтімді болсын және де ептеп мал жиюға күшім жетімді болсын деп, қызметке болыстық, билікке таластық.

Сонан соң не момынның баласы бөтен жаққа шығып, еңбек қылып, мал іздемейді, егін, сауданың керегі жоқ болады. Өз басын өзі осындай таласпенен кісі көбейтеміз деп партия жиғандардың бүгін біреуіне, ертең біреуіне кезекпен сатады да жүреді. Ұрылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оның ұрлығын ешкім сүйемес еді. Ел екі жар болған соң, кім ант ішіп ақтап, арамдығын жақтап, сүйеймін десе, соған жақ болып сүйеніп, бұрынғыдан ұрлығын әлденеше есе асырады.

Елдегі жақсы адамдардың бәрінің үстінен бекер, өтірік «шапты, талады» деген әртүрлі уголовный іс көрсетіп, арыз береді. Оған дознание - тергеу шығарады. Өтірік көрмегенін көрдім деуші куәлар да әлдеқашан дайындап қойылған, бағанағы жақсы адам сайлауға жарамасы үшін. Ол адам басын құтқармақ үшін жамандарға жалынса, оның да адамдығының кеткені, егер жалынбаса, тергеулі, сотты адам болып, ешбір қызметке жарамай, басы қатерге түсіп өткені. Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп.

Осы күнде қазақ ішінде «ісі білмес, кісі білер» деген мақал шықты. Оның мәнісі: «ісіңнің түзулігінен жетпессің, кісіңнің амалшы, айлалылығынан жетерсің» деген сөз. Үш жылға болыс сайланады. Әуелгі жылы «Сені біз сайламадық па?» деп елдің бұлданғандығымен күні өтеді. Екінші жылы кандидатпенен аңдысып күні өтеді. Үшінші жылы сайлауға жақындап қалып, тағы болыс болып қалуға болар ма екен деп күні өтеді. Енді несі қалды? Осы қазақ халқының осындай бұзықшылыққа тартып, жылдан жылға төмендеп бара жатқанын көрген соң, менің ойыма келеді: Халықтың болыстыққа сайлаймын деген кісісі пәлен қадәрлі орысша образование алған кісі болсын. Егер де орталарында ондай кісісі жоқ болса, яки бар болса да сайламаса, уезный начальник пенен военный губернатордың назначениесімен болады десе, бұл халыққа бек пайдалы болар еді. Оның себебі: әуелі - қызметқұмар қазақ балаларына образование беруге ол да - пайдалы іс, екінші - назначениемен болған болыстар халыққа міндетті болмас еді, ұлықтарға міндетті болар еді.

Уә және назначение қылғанда тергеуі, сұрауы барлығына қарамаса, өтірік арыз берушілер азаяр еді, бәлки жоғалар еді. Уә және әрбір болыс елде старшина басы бір би сайланғандық, бұл халыққа көп залал болғандығы көрініп, сыналып білінді. Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ.

Бұрынғы қазақ жайын жақсы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» деп. Оның мәнісі - тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте береді дегенмен айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, әрбір болыс елден толымды-білімді үш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе, жаманшылығы әшкере білінгендікпенен түссе, әйтпесе түспесе.

Ол билерге даугер адамдар қалмай, екеуі екі кісіні билікке таңдап алып, үстіне біреуді посредникке сайлап алып, біте берсе; егер оған да ынтымақтаса алмаса, бағанағы үш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жүгінсе, сонда дау ұзамай, бітім болар еді.


6 пікір

Ахмет

Бұл мәтін қазіргі қоғамның көптеген өзекті мәселелеріне күмән келтірді. Данышпандар атап өткендей, жалқаулық пен еріксіздік қорқақтыққа әкеледі, ал қорқақтық өз кезегінде мақтаныш пен ақымақтықты тудыруы мүмкін. Бірақ Абайдың үшінші қара сөзі басты қорытындысы-қызғаныш, дұшпандық және партияға бөліну сияқты проблемаларды болдырмау үшін қоғам егіншілікке, саудаға және қолөнерге бағытталуы керек. Алайда, қазіргі қоғамда егіншілік пен қолөнер енді басты құндылықтар емес екенін байқауға болады. Біз жоғары технологиялар мен цифрландыру кезеңінде өмір сүріп жатырмыз, онда адамдар IT саласында немесе бизнесте мансапты жиі таңдайды. Бірақ бұл технология егіншілік пен саудамен байланысты емес дегенді білдірмейді. Мысалы, ауылшаруашылық өнімінің өнімділігі мен сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін көптеген технологиялық шешімдер бар, бұл өз кезегінде қоғамның экономикалық жағдайын жақсарта алады. Сонымен қатар, қазіргі қоғамда қызғаныш пен араздыққа әкелетін көптеген теңсіздіктер әлі де бар екенін байқауға болады. Сонымен, халықтың кедей топтары көбінесе жоғары білім алуға немесе сапалы медициналық көмекке ие бола алмайды, бұл қоғамда теңсіздік тудыруы мүмкін. Сондықтан әр адам өз әлеуетін іске асыра алатын және табысқа жету үшін тең мүмкіндіктерге ие болатын жағдайлар жасау қажет.

Балжан

Мәтін авторы тұрақты және гүлденген қоғам құру үшін егіншіліктің, сауданың және қолөнердің маңыздылығын атап көрсетеді. Бірақ ол сондай-ақ қызғаныш, ашкөздік және қорқақтық сияқты адамның жамандықтары қоғамның жойылуына әкелуі мүмкін екенін көрсетеді.

Бауржан

Бұл мәтінде автор дала тұрғындарының өмірін және олардың проблемаларының себептерін сипаттайды. Ол егіншіліктен, саудадан және қолөнерден алшақтау адамдардың қызғаныш, ашкөз және абыройсыз болуына әкелді деп мәлімдейді. Олар дамуға, саудадан пайда табуға немесе жаңа қолөнерді үйренуге ұмтылмайды. Автор қызғаныш пен билік үшін күрес қоғамның жойылуына және адамдарға ғана емес, қоршаған табиғатқа да зиян келтіретін мәселелерге әкелетінін атап көрсетеді. Ол қоршаған ортаға дұрыс қарамау жануарлардың жойылып кетуіне және жайылымдардың жойылуына қалай әкелетінін сипаттайды. Мәтін оқырманды алаңдатуы мүмкін, өйткені бұл ашкөздік пен қызғаныш тек қоғамның жойылуына әкелетінін көрсетеді

Қадиша

Бұл мәтін дала тұрғындарының өмірін және олардың проблемаларын сипаттайтын монолог түрінде жазылған. Абайдың үшінші сөзі егіншіліктен, саудадан және қолөнерден бас тарту адамдардың тек өз жануарлары мен байлығы туралы ойлауына себеп болғанын атап көрсетеді. Бұл қызғанышқа, билік пен ақша үшін күреске әкелді, бұл адамдардың менталитетіне теріс әсер етті. Дала тұрғындарының өмірін сипаттай отырып, автор қызғаныш пен байытуға деген ұмтылыс адамдардың әділетсіз, қатыгез және абыройсыз болуына әкелгенін атап көрсетеді. Олар саудадан пайда табуға тырыспайды, егістіктер өсірмейді, бейтаныс қолөнерді үйренбейді. Оның орнына олар жайылымдар мен жайылымдарға қамқорлық жасайды. Жалпы, мәтін алаңдаушылық пен қайғы сезімін тудырады. Бұл қара сөздер қызғаныш, ашкөздік және билік пен байлық үшін күрес қоғамның жойылуына және көптеген мәселелердің туындауына қалай әкелетінін көрсетеді. Мәтін сонымен қатар кедейлік пен білімнің болмауы бұл мінез-құлықты тудыруы мүмкін екенін көрсетеді.

Асыл

Мәтінде біздің байытуға деген ұмтылысымыз бен ашкөздігіміз бөліну мен араздыққа қалай әкелетіні туралы тақырып қозғалады. Автор адамдардың өздерін және балаларын қамтамасыз ету үшін алдымен егіншілікке, саудаға және қолөнерге қалай назар аударғанын сипаттайды. Алайда, олар сәттілікке жеткенде, олар байып, кедей адамдарға назар аудармай, сәнді өмір сүре бастады. Бұл процесс кедейлердің кедей болуына, ал байлардың бай болуына әкелді. Әрі қарай, Абай 3-ші қара сөзде қызғаныш ашық күресте пайда болды деп мәлімдейді. Адамдар бір-бірімен ұрысып, соғысып, әртүрлі партияларға бөліне бастады. Олардың байлығы мен жайылымдарын қорғау үшін олар билік пен атақ үшін кеміре бастады. Бұл күрестің нәтижесінде ешкім шетте қалмады. Бұл мысал ашкөздік пен қызғаныш адамдардың бір-біріне серіктес немесе дос емес, бәсекелес және жау ретінде қарай бастауына қалай әкелетінін көрсетеді.

Абай

Абай байытуды қалайтын адамдар бұл кедей адамдарға қалай әсер етуі мүмкін екендігі туралы ойланбайтынын көрсетеді. Олар өздерінің ашкөздігі кедейлерді бір тиынға жұмыс істеуге мәжбүр етуі мүмкін екенін түсінбейді, ал байлар сәнді өмір сүруді жалғастырады. Бұл процесс, автор атап өткендей, әділетсіздікке ұшыраған дала балаларының кішіпейіл болуына және бейтаныс қолөнерді үйрену үшін туған жерлерін қалдырмауына, егістік алқаптарын өсірмеуіне және саудадан пайда табуға тырыспауына әкеледі. Бұл байлыққа деген ұмтылыс адамдардың бақытсыз, надан және талантсыз болуына әкелуі мүмкін екенін көрсетеді. Осыған байланысты автор мәтінде сипаттайтын цикл пайда болады: ашкөз адамдар, абайдың үшінші қара сөзі айтып тұр.